Gisteren schreef ik over een beeld dat ik onlangs zag op Facebook. Vanochtend werd mijn aandacht opnieuw getrokken door een foto. Iemand die ik volg had het hartje aangevinkt bij een foto-bericht van Maarten Brinkman, daardoor krijg ik daar een melding van. Dat denk ik tenminste. Ik klikte de foto open.
Wat een heerlijke en speelse verzameling. Onmiddellijk mis ik mijn kleinkinderen. Het liefst ging ik nu onmiddellijk met ze naar het bos met de opdracht: “Goed kijken en bijzondere takjes gaan we verzamelen.” Niet dat ik ook maar enige pretentie heb om de kunstenaar te imiteren. Maar hij (zijn werk) flitst me terug naar mijn eigen kinderjaren en naar de jaren dat mijn eigen kinderen het nog leuk vonden om mee te gaan wandelen. Ik herinner me vooral Jules als beginnend sprokkelaar. Takken, schelpen, bladeren en stenen. Veel stenen. Als we in het bos in Bergen op Zoom wandelden moest hij een keuze maken voordat we de brug over de A58 overstaken. ‘Wat neem ik mee, wat laat ik achter?’ Na andere wandelingen was de terugkeer bij onze auto eenzelfde soort keuzemoment. Omdat hij (principieel) nooit een speelgoedpistool of -wapen van ons kreeg was de keuze snel gemaakt. De pistooltakken gingen mee. Ze kregen een plekje op zijn kamer naast alle zwaard- en paardtakken. We speelden eindeloos Yakari, Yokolima en John Snakeman op onze wandelingen. Een eigen gemaakte boog en pijlen vonden we wel verantwoord. Best gek bedenk ik me nu, uiteraard denkend aan die gek afgelopen week in Noorwegen en die andere idioot eerder dit jaar in Twente.
Terug naar Maarten Brinkman. Ik ging op zoek, wie is deze kunstenaar? Deze geordende pistooltakken associeerde ik met het werk van Anne Geene, maar dat terzijde. Brinkman heeft een eigen website, klik HIER. Hij gebruikt veel meer dagelijkse materialen in zijn installaties. Takken, boomstronken, touw, stenen, enzovoort. Hij is altijd op zoek naar het omslagpunt – het moment waarop een streepje op papier verandert in een vogel. Dat is het punt waarop mensen in hun verbeeldingswereld kunnen stappen. Alex de Vries ging op bezoek in het atelier van de kunstenaar en schreef op Motley.nl over dat bezoek. Transformatie van het betekenisloze.
Ik herken dat in mijn eigen activiteiten. Eerst ben ik gewoon (meester) Koen maar als ik een kartonnen doos op mijn hoofd zet, een bezem ondersteboven vasthoud en een wat zwaardere stem opzet ben ik plots Sinterklaas. Althans voor een (jong) publiek dat welwillend de overstap maakt naar de verbeeldingswereld. Ik hoef daarvoor geen baard, tabberd en mijter aan te trekken of op te zetten. Het hele principe van toneelspelen is daarop gebaseerd.
Het lijkt of ik een weekthema te pakken heb op mijn blog. Ik ben benieuwd waarover ik morgen zal schrijven.
‘Wat ben je – een verzamelaar of een weggooier?’ Deze vraag staat vast niet in de 1000 vragen aan mezelf die ik met enige (on)regelmatigheid beantwoord. Het antwoord op deze vraag is gemakkelijk. Ik ben een verzamelaar. Gelukkig weet ik mezelf te beheersen en stelt het verzamelen nauwelijks iets voor. Maar toch. Iets digitaal verzamelen kost nauwelijks fysieke ruimte.
Oud studiegenote Christa Zaat zou je gerust een Facebook kunst-conservator kunnen noemen. Zij verzamelt en publiceert duizenden en duizenden – foto’s van – schilderijen, met gedetailleerde informatie van het schilderij en de schilder. Een indrukwekkende verzameling onderverdeeld in heel veel sub-categorieën. Bijvoorbeeld: ‘Painters from the North’, ‘Amazing classic paintings’, ‘Art of landscape painting’, ‘Female nudes’, ‘Sorcery and witchcraft‘ en zo kan ik nog heel lang doorgaan.
Als ik mijn Facebook-pagina open ben ik altijd weer blij om een nieuwe foto die zij aan haar verzameling heeft toegevoegd te zien. Niet dat ik al die schilderijen mooi vind of dat ik ontroerd raak, nee. Maar het geeft me wel heel eventjes het gevoel dat ik in een museum ben terwijl ik gewoon op mijn werkkamer naar mijn laptop staar.
Sinds kort ben ik ook lid geworden van een Facebook-groep die bijna dagelijks een beeldhouwwerk publiceert. Met hetzelfde effect op mijn gemoed. Een kortstondig momentje van geluk. De foto’s van schilderijen laat ik lekker in de verzamelingen van Christa zitten. Ik weet waar ik ze kan vinden mocht ik op zoek zijn naar iets specifieks. Van de beeldhouwwerken maak ik soms een schermafbeelding, sleep ik de foto naar mijn bureaublad of zoek ik naar een link, bijvoorbeeld op Wikimedia Commons. Zo ook met onderstaande foto.
Giovanni Strazza, “The Veiled Virgin,” ca. 1850 Foto: Wikimedia Commons
Ik kijk gefascineerd naar dit beeld (naar de foto uiteraard). Waarom gefascineerd? Hoe krijg je het effect van transparantie (of moet ik transparantheid zeggen?) gebeiteld uit een blok Carrara marmer? Ik vind het (bijna) onbegrijpelijk. Alsof het doorschijnend is. Al in de oudheid lieten beeldhouwers hun kunde zien door heel veel stoffen en gordijnen toe te voegen aan de figuren die ze uitbeelden. Ik weet nauwelijks iets over beeldhouwtechnieken en al zeker niet iets over hakken in marmer. Een beitel komt daar vast aan te pas. Waarschijnlijk ook diverse soorten (steen) zagen en mesjes.
Als kind raakte ik al betoverd door het ambacht beeldhouwen. Ik vertelde al vaker over de oudste broer van mijn oma. Nonkel Gustaaf Delafontaine (1887 – 1972), beeldhouwer, befaamd vooral in West-Vlaanderen. Ik zag hem omgekeerd denken dan bij kleien, aan een hompje klei kun je steeds een nieuw stukje toevoegen. Als hij uitschoot met zijn beitel dan was het (bijvoorbeeld een vinger of een neus) onherroepelijk weg.
Wil je meer lezen over ‘The Veiled Virgin’ in het Engels klik dan HIER.
Een paar dagen geleden sloeg ik de laatste (digitale) bladzijde om van de roman ‘In het gezelschap van de courtisane’ van Sarah Dunant. Het is het tweede boek van een Italiaanse trilogie. Ik las eerder ‘De geboorte van Venus’. Waarschijnlijk zal ik ook het derde boek lezen.
“Het is 1527, en de Sacco di Roma is in volle gang: een woeste plundering waarbij Rome door een huurleger volledig onder de voet wordt gelopen. Terwijl de stad in brand staat weten twee van haar meest kleurrijke bewoners te ontsnappen. Fiametta is een wonderschone courtisane, Bucino de dwerg die haar met raad en daad bijstaat. Vroeg in de ochtend na de overval gaan ze op weg naar Venetië, een stad waar, menen zij, het geld op straat ligt. Bucino is slim, zijn ogen zien alles en hij heeft een scherpe tong, Fiametta is mooi en handig. Al snel doen zij met hulp van een jonge, blinde genezeres en een scanduleuze dichter uit Rome weer goede zaken. Maar Venetië is een stad die zo zijn eigen verlokkingen kent en de grootste uitdaging blijkt uiteindelijk die jonge, blinde vrouw die hun leven en uiteindelijk ook hun hart binnen weet te dringen – met vernietigende gevolgen voor allen.”
Ik wil het niet echt over het boek hebben in dit logje. Al bij al vond ik het boek geen hoogvlieger, zeker niet een boek dat ik vrienden meteen zou aanraden. Een beetje een veel te lang uitgemolken idee. Ik weet niet waar de schrijfster is begonnen. Wat was de start van haar idee? Mogelijk een schilderij van Titiaan. ‘Venus van Urbino’. Een hoofdpersonage in dit boek is een courtisane (een deftig woord voor prostituee) van menig vooraanstaand Venetiaan. In het boek ontmoet ze de schilder Titiano. Zij poseert met regelmaat naakt voor deze begaafde kunstenaar. Op de boekcover zie je een detail van het schilderij. Het totale schilderij zie je hieronder …
Venus van Urbino – Titiaan, 1538, olieverf op doek, 119 x 165 cm, Uffizi museum, Firenze
Ik ben tweemaal in Firenze geweest (1981 en 2015) en bezocht uiteraard beide keren het Uffizi museum. Ik heb dus tweemaal oog in oog gestaan met deze dame. Nee, met dit schilderij. De tweede keer liep ik door het museum met een koptelefoon. Een woordje uitleg bij de topstukken. Ik weet dat ik oa. naar dit schilderij heb gekeken. Ik heb in de museumwinkel ook een ansichtkaart gekocht van dit schilderij voor mijn hele kleine verzameling ‘naakten’. Het verhaal dat de audio-gids me vertelde ben ik vergeten. Door het lezen van het boek ben ik wat meer gaan opzoeken. Wat blijkt? Titiaan schilderde dit werk in opdracht van de Graaf van Urbino (Guidobaldo della Rovere 1514-1574). Vandaar de titel van dit kunstwerk. Waarschijnlijk heeft Titiaan zich laten inspireren door een ander Italiaans werk. ‘Slapende (of rustende) Venus’ van zijn vriend en leermeester Giorgione.
Rustende Venus – Giorgione ca. 1510, olieverf op doek, 108.5 x 175 cm, Gemäldegalerie Alte Meister, Dresden
Het grote verschil tussen de twee schilderijen is de blik van Venus. Titiaan laat haar recht naar de toeschouwer kijken. Dat was nieuw. Meestal waren afgebeelde half-naakte dames Griekse of Romeinse godinnen. Of bijbelse figuren. Deze Venus (godin van de liefde) is een aardse dame. Volledig naakt ligt ze op een rustbed met witte lakens en witte kussens. In haar rechterhand heeft ze een bosje bloemen. Rozen? Ze draagt een armband en oorbellen. Haar weelderige donkerblonde haar hangt losjes gedrapeerd over haar rechterschouder. Voor sommigen was (is) dit schilderij schokkend. Plots werd er een andere betekenis gegeven aan de linkerhand. Wat doen die vingers daar? Gaat dit om vleeslijk, seksueel genot? Bijzonder in deze context is natuurlijk het doorkijkje rechtsboven. We zien een alledaags tafereel: dienstmeisjes doorzoeken (waarschijnlijk) een kledingkist. Het is late namiddag als we naar de lucht kijken. Nadert er een onweer? Het slapende hondje versterkt dan weer de rust van het hoofdpersonage.
Zelfs een paar eeuwen later was dit schilderij aanleiding voor heftige discussies. Zo noemde de Amerikaanse schrijver Marc Twain in 1880 de Venus van Urbino‘walgelijk en schunnig.’ Het schilderij werd ook de inspiratie voor andere schilders. Zoals het schilderij ‘Grande Odalisque’ (haremdame) van Jean-Auguste Dominique Ingres.
Grande Odalisque – Jean-Auguste Dominique Ingres, 1814, olieverf op doek, 91 x 162 cm, Musée du Louvre, Parijs
Of het beroemde werk van Édouard Manet – Olympia.
Olympia – Édouard Manet, 1863, olieverf op doek, 130.5 x 190 cm, Musée d’Orsay, Parijs
Ook dit schilderij werd om dezelfde reden verguisd. De dame kijkt veel te uitdagend naar de toeschouwer. Ook het schilderij ‘Le déjeuner sur l’herbe’ van dezelfde schilder kreeg dezelfde kritiek.
Le déjeuner sur l’herbe – Édouard Manet, 1863, olieverf op linnen, 206 x 269 cm, Musée d’Orsay, Parijs
Dus ook een onderdeel van de mural in onze tuin kun je – via via – herleiden naar de Venus van Urbino.
Er zijn nog tientallen – misschien wel honderden – andere voorbeelden te geven van moderne of hedendaagse kunst die te herleiden zijn naar één van bovenstaande werken. Veel plezier met je eigen zoektocht.
Wie herkent het woord ‘ekfrasis’? Ik heb het vermoeden dat Max en Toos nu in zichzelf ja antwoorden. Ik weet niet of ik dat woord al eerder (bewust) heb gehoord of gelezen. Ik las het gisteren in de biografie van Pieter Bruegel de Oude van Leen Huet. In het eerste hoofdstuk vertelt zij hoe de ‘Dulle Griet’ (het schilderij) naar Antwerpen (België) kwam. Een mooie wetenswaardigheid. Natuurlijk kan een omschrijving van de ‘Dulle Griet’ niet achterwege blijven. Ze gebruikt daarvoor de tussentitel: EKFRASIS: EEN ROOF VOOR DE HEL.
Ekfrasis is met andere woorden een zo nauwkeurig mogelijke beschrijving van wat het oog ziet. Het is een literair genre dat in de klassieke oudheid veel werd beoefend wegens gebrek aan foto’s en beeldmateriaal. Tegenwoordig is de term BEELDGEDICHT in zwang. Dat is niet precies hetzelfde want in poëzie is de dichter uiteraard veel subjectiever in de beschrijving.
Leen Huet heeft waarschijnlijk urenlang met een vergrootglas alle details van het schilderij bekeken. Vervolgens pakt ze pen en papier (ik ken haar niet dus het kan ook een dictafoon of een laptop zijn geweest). Ze noteert wat ze ziet. Af en toe ontsnapt zij (men) niet aan enige interpretatie. Ik geef een paar voorbeelden. “Een muur deelt dit landschap over de breedte in tweeën. Het is de muur van de stad. Onze stad, blijkbaar, waar wij machteloze toeschouwers zijn. Links volgt de muur de kromming van een gebouw, dat de vorm heeft van een hoofd met gapende muil. Door die muil stroomt de rivier de stad uit, naar zee.”(pagina 25) “Een ketting met een glazen bol vormt de pompom van de stenen muts. In de bol zitten naakte mensen gevangen; er zijn minstens vijf hoofdjes te onderscheiden.” (pagina 26) “Aan de voet van de boom kruipen meer monsters rond. Fascinerend is een kereltje dat bestaat uit één been, één arm en daartussen een ondersteboven hangend hoofd – een grillo. In zijn hand houdt hij een kom pap en met zijn mond, die tevens zijn anus is, houdt hij een lepel vast.” (pagina 26) “Op de rug van de kappende vis is met een riem een rond tafelblad bevestigd met een bewerkte metalen beker erop. Zijn rug biedt verder plaats aan een rat met een ei als lichaam en kikkerpoten. Vlakbij zwemt een grotere vis, van wie alleen de kop boven water komt. Hij heeft net iemand doorgeslikt. Uit de vissenbek steekt een geharnast been.”(pagina 30) Volgen jullie nog? Deze ekfrasis beslaat heel wat bladzijden. Tijd om het schilderij te tonen dan kunnen jullie zelf op zoek naar de hier beschreven details.
Dulle Griet – Pieter Bruegel de Oude (1525?-1569) – Museum Mayer van den Bergh (Antwerpen)
Het schilderij heeft de naam gekregen van de reusachtige vrouw met helm, harnas, grijze jurk en witte draagbuidel. Deze reuzin is minstens vijf keer zo groot dan de andere figuren op dit schilderij. Ze rent (onderaan) – links van het midden – langs de opengesperde muil van de hel. Achter haar lijkt het alsof heel wat vrouwen aan het plunderen zijn geslagen. Rechts onderaan komen mannelijke soldaten het schilderij binnen gemarcheerd. We zien ook allerlei bizarre monstergedrochten, vreemde creaturen en rare constructies. Veel details doen me denken aan schilderijen van Jeroen Bosch. De horizon lijkt in brand te staan.
De geleerden en kunsthistorici hebben geen eenduidige verklaring wat dit werk precies betekent. Is een aanklacht tegen oorlog? Is het een opgestoken vingertje tegen Antwerpen dat steeds meer in verval raakt? Is het een hilarische grap dat een kijvende vrouw – een helleveeg – die de mannen onder de duim houdt? Zien we zelfs de ‘Hel’ verschrikt staren naar dat vrouwspersoon? “Dat Mensch rooft zelfs vlak voor mijn poort!” hoor ik de Hel denken in een niet bestaand tekstballonnetje. Of is het een geschilderde ‘poster’ voor het toneelstuk ‘En Griete die den roof haelt voor de helle‘dat de Mechelse toneelgroep (rederijkerskamer) De Lischbloeme opvoerde in de sinjorenstad?
Waarschijnlijk hoorde ik voor het eerst eind 60’er jaren over de Dulle Griet. Via de avonturen van Suske en Wiske.
Professor Barabas heeft in het museum Mayer van den Bergh – via een foto – De Dulle Griet uit het Bruegel-schilderij getransporteerd naar het nu. Bij ‘nu’ is het goed om te bedenken dat de Vietnamoorlog in volle gang was. Van Antwerpen ontsnapt de zestiende eeuwse feeks naar Bokrijk. Ze heeft het vooral gemunt op Schanulleke. Wat heeft ze trouwens in het kistje onder haar linkerarm? Ik ga het hier niet vertellen. Ga het maar opzoeken of zelf lezen / bekijken.
Het blijft een mooie bezigheid … het kijken naar schilderijen. Naar de details. Ik vind het fijn om er meer over te lezen of te horen want alle symboliek die verscholen gaat – in bijvoorbeeld de werken van Bruegel of Jeroen Bosch – is mij onbekend. Nog een laatste opmerking. Ik woonde in Boechout, dichtbij Antwerpen. Ik hou van geschiedenis. Net als Bart van Loo (De Bourgondiërs) heb ik ook de Historia boeken ’s Lands Glorie (tekeningen J. L. Huens / tekst J. Schoonjans) eindeloos doorgebladerd. Ik heb in Antwerpen geschiedenis gestudeerd en toch ben ik nog nooit in het Mayer van den Bergh museum geweest. Hoe kan dat? Ik heb geen antwoord. Het staat op mijn lijstje voor ná corona.
Laat ik eindigen met de laatste bladzijde uit het Suske en Wiske album. Waarin Wiske – anders dan gebruikelijk – de handen voor haar hoofd slaat. Oorlog … de waanzin, het blijft maar duren. Snik.
Suske en Wiske – De Dulle Griet – Willy Vandersteen – album 78
Ik loop een week achter met de foto’s (opdrachten – ideeën wat mij betreft) maar wat geeft het. ‘Kader in kader’. Ik wist meteen welk verhaal ik wil vertellen. Het verhaal van een kunstwerk geïnspireerd op het werk van Malangatana Valente Ngwenia. Mogelijk zegt de naam van deze Mozambikaanse kunstenaar (1936 – 2011) je niet veel. Ik heb al eerder over hem verteld en dat ga ik binnenkort nog wat uitgebreider doen. Even in ’t kort over hoe ik hem ken. Meester Malangatana was onze Mozambikaanse patroon (goodwill ambassador) van het UMOJA CFC-programma. Ik was twaalf jaar artistiek coördinator van dit talenten-programma. Ik heb Malangatana goed gekend van 2003 tot zijn overlijden in 2011. Ik ben blij dat ik verschillende van zijn werken heb. Het kunstwerk waar ik vandaag over schrijf is een ode aan de meester. Bij de verbouwing van ons huis (begin 2016) hebben we vooral de veranda flink uitgebreid. Ik benaderde Lourenzo Tsenane, een vriend én leerling van Malangatana. Ik vroeg Lourenzo om twee grote murals te maken in (op) onze tuinmuur. Ik schreef er eerder over. De geboorte van een mural. Klik HIER. Opdracht 1: ‘Mijn werk in Mozambique’. Opdracht 2: ‘Een ode aan Malangatana’ (in zijn stijl.) Over dit tweede kunstwerk schrijf ik vandaag. Ik kom terzake … terug naar ‘kader in kader’.
Laat ik beginnen met de eerste foto.
Hoeveel kader had je willen zien? Deze foto heb ik gemaakt van buiten de veranda. Ja, je zou het ook een overdekt terras kunnen noemen. 11,5 x 8 meter. Oorspronkelijk hadden we de bedoeling om hier glazen schuifdeuren en -ramen in te zetten. Maar dan zouden we door de hoge temperaturen enkel een oven creëren waarbij dag en nacht alles open moet staan om het dragelijk te maken. Conclusie: geen ramen en deuren. Lekker laten doorwaaien. Terug naar het kunstwerk. Uiteraard zie je dat in het midden van deze foto. Ik zoom in.
En zoals je kunt zien was de opzet om het (open) raam (visueel) te laten fungeren als lijst, als kader van het kunstwerk.
Zo dus, de wit-grijze rand is de muur van de veranda en is dus de lijst (het kader) van het kunstwerk daarachter.
Ode aan Malangatana – Lourenzo Tsenane (Detail mural – Cement in tuinmuur Djonasse, Mozambique) (2016)
Om het nog wat duidelijker te maken, voeg ik een foto toe die ‘Het geheim van de smit’ onthult. Nou ja, bij wijze van spreken.
In de serie: DERTIG DAGEN FOTO SCHRIJVEN en BEELDENDE KUNST
Het is vast wel duidelijk voor de lezer dat ik de draad weer heb opgepakt van mijn vertelling over de mythologische architect en zijn zoon. Wie was dat ook alweer? Wat gebeurde er ook alweer? Klik HIER als je dat nog (even) wilt nalezen. Kwestie van het geheugen op te frissen.
Daedalus and Icarus – Andrea Sacchi (1645) (Musei di Strada Nuova)
DE VAL VAN ICARUS
Daar zitten ze dan. Klaar voor vertrek. Daedalus beseft dat dit zijn laatste minuten zullen zijn op zijn geliefde Kreta. Daedalus is bang, want hij weet dat het heel gevaarlijk wordt. Mensen kunnen niet vliegen! Misschien storten ze wel te pletter! Maar ze moeten toch door met hun plan, want daar blijven, betekent ook gelijk sterven. Hij heeft nog een paar laatste instructies en wat goede raad voor Icarus.
Daedalus and Icarus – Anthony Van Dyck (1630) – (Art gallery of Ontario)
Zometeen zal hij zijn zoon een zetje geven. Onmiddellijk daarna begint ook hij aan zijn eigen reis door het Griekse luchtruim. Een enkeltje richting Sicilië, dat is althans het plan. Hij hoopt dat de winden hen allebei zullen helpen. Het woord thermiek kende hij waarschijnlijk nog niet maar het principe wel.
Icarus and Daedalus – Frederic Leigthon (1869)
“Jongen, nog één heel belangrijk punt. Luister. Blijf dicht bij mij. Doe geen zotte dingen en vlieg niet te laag want de waterspetters van de zee kunnen onze vleugels nat en zwaar maken. Maar vlieg ook niet te hoog. Onze vleugels hebben we gisteren eind van de middag getest, dat ging goed maar nu vertrekken we ’s morgens. De zon zal straks steeds meer aan kracht winnen. Dat is fijn want dan kunnen we alles goed zien. Maar het zal ook warmer worden en dat heeft zeker effect op de was waarmee ik de vleugels …” Er staat er eentje te trappelen van ongeduld. Je weet zelf vast ook nog wel hoe opwindend het was om voor het eerst te vliegen. Naar Londen, Parijs, Mallorca of de Canarische eilanden. Of Icarus de laatste woorden van zijn vader heeft gehoord valt te betwijfelen. Hij klimt op een muurtje en daar gaat hij.
Icarus and Daedalus – Charles Paul Landon (1799) (Musée des Beaux-Arts et de la Dentelle d’Alençon)
Ze stijgen op en ze … vliegen! “Icarus, houd altijd de juiste hoogte, het midden tussen de hemel en de zee. Doe mij precies na.” Maar daar gaat hij – onze roekeloze held. Op en neer en op en neer. Icarus is jammer genoeg veel minder geniaal dan zijn vader en … ja, je weet het natuurlijk al lang … hij luistert niet naar het advies. Hij vliegt hoger en hoger en komt steeds dichter bij de zon. De was begint te smelten en uiteindelijk kunnen de vleugels het gewicht van Icarus niet meer dragen.
Daedalus ziet voor zijn ogen zijn zoon in de golven verdwijnen. Icarus stort in zee en vindt daar zijn zeemansgraf. Een herder, een visser en een boer – die op afstand Daedalus en Icarus zien vliegen – zien hen aan voor goden, want alleen vogels en goden kunnen de hemel doorklieven. Ja toch?!?
(Landschap met) De val van Icarus – Pieter Bruegel de Oude (1555) (Museum van Schone Kunsten – Brussel)
Splash. Laat ik nog even inzoomen op het beroemde schilderij van Bruegel. Het moment dat Icarus in zee stort.
De val van Icarus – Lourenzo Tsenane & Hanneke Roelofsen (2018) – Mozaïek (gemengde techniek) – In onze tuin in Djonasse, Matola-Rio – Mozambique
Verdrietig wacht Daedalus op de nabijgelegen kust tot het lichaam van zijn zoon aan zou spoelen. Het rotsachtige eiland krijgt hierna de naam Ikaria en de zee waar Icarus de dood vond, wordt voortaan de Ikarische Zee genoemd. Diep bedroefd zoekt Daedalus vervolgens zijn toevlucht tot Sicilië waar hij eerder opdrachten had.
Volgende aflevering: DAEDALUS OP SICILIË
Bronvermelding Diashow: 1. De val van Icarus – Peter Paul Rubens 2. Fall of Icarus – Blondel (Louvre) 3. Ets 4. Ets – Antonio Tempesta (17e eeuw) 5. The Fall of Icarus – (1655) Michel de Marolles 6. Val van Icarus – Hans Bol (2de helft 16e eeuw)
Ik heb vader en zoon veel te lang opgesloten in het labyrinth van Knossos. Sinds 19 december vorig jaar. Shame on me. Met excuses. Misschien is het goed om nog even het geheugen op te frissen. Klik HIER en je leest alles wat er gebeurd is voordat Daedalus werd verbannen naar zijn eigen doolhof. Hij mocht zijn zoon Icarus meenemen, dat had ik nog niet verteld denk ik. Nee, hij moest hem meenemen.
VLEUGELS
De geheime voorraadkamer met knutselmaterialen ligt er nog onberoerd bij. Een zelfde verhaal voor de kruiken met voedselvoorraden. Daar had Daedalus op geanticipeerd onder het motto: “Je weet maar nooit!” Dat wist koning Minos dan weer niet. Nu nog een plan verzinnen om levend te ontsnappen, via de ingang (tevens uitgang) is geen optie. Ook de haven wordt bewaakt. De lucht blijft de enige optie.
Gelukkig heeft de Minotaurus zijn laatste adem al dagen geleden uitgeblazen. Met dank aan Theseus. Aasvogels komen af op het rottende vlees van het stierenjong. Eerst cirkelen ze hoog boven het architectonische wonder maar ze overwinnen al gauw hun angst. Nieuwsgierige en hongerige gieren weet je wel. Daedalus bekijkt de bourgondische schranspartij. La grande boeuf in gierenland. De centrale binnenplaats van de doolhof is niet overdekt. De uitvinding van het schuifdak laat nog even op zich wachten. De heren krijgen een idee. Icarus maakt alvast een katapult. Met houtskool tekent zijn vader een roos op een vlakke muur. Hoeveel dagen zal het duren voor Icarus een one hunderd and eighty scoort met drie steentjes? Dag in dag uit oefent de jonge knul. Op de derde dag schiet hij een steen recht ik het oog van de Minotaurus. Bullseye. Vader verzamelt grote, achtergelaten takken die hij links en rechts in doolhof-steegjes vindt. Je voelt het al aankomen … het basisidee is geschetst. Vleugels. Dat is het figuurlijke wiel dat nu nog moet worden uitgevonden, ontworpen en gefabriceerd.
Dag zeven – altijd weer dat magische getal zeven – liggen de houten vleugelframes klaar. Volgende stap: voldoende veren bemachtigen om de open ruimtes te vullen. Icarus stelt zich op. De katapult in de aanslag, een berg steentjes naast hem. Zoef, zoef, zoef … raak. Gier één stort neer. Zoef … raak. Gier twee klapwiekt nog even en ploft dan neer. Twaalf vogels – ook twaalf komt steeds weer terug – is de buit van de dag. In de avonduren worden de beesten zorgvuldig gepluimd. Als de wind gaat liggen gaan vader en zoon aan de slag. Een puzzel van pluimen en houten takken. Alles ziet er perfect uit. Het volgende klusje is opnieuw uiterst secuur. De veren moeten aan elkaar gesmolten worden. Er is geen lijm maar ze vinden wel bijen. Heel veel bijen en een hele grote hoeveelheid honingraten. Bijenwas in overvloed.
Met sterke linnen draden bindt Daedalus de veren aan elkaar en onder de verenlaag bevestig hij een laag stevige, buigzame was.
Daedalus werkt aan een vleugel, Icarus assisteert. Gerestaureerd Romeins marmerreliëf, 2de eeuw (Rome)
Die waslaag vormt en kromt hij, totdat de vleugel volmaakt identiek is aan een echte vleugel van een enorme vogel. Op dezelfde manier maakt hij er nog een en bindt de nagemaakte vleugels aan zijn schouders om ze uit te proberen. De vleugels zijn zo kunstig gemaakt dat Daidalus volkomen veilig een proefvlucht durft te maken. Het lukt. In de lucht kan hij vliegen, zweven en hij laat zich voortbewegen in welke richting hij maar wilt.
Uiteraard maakt Daidalus nu ook een paar kleinere vleugels voor zijn zoon.
Daedalus and Icarus – Orazio Riminaldi (1625) en Daedalus Forming the Wings of Icarus out of Wax – Franz Xaver Wagenschön (18e eeuw)
Hij laat Icarus ook proberen of hij met die vleugels uit de voeten kan. Ja, dat lukt. Alles is nu klaar voor de vlucht. Een vlucht in de twee betekenissen van het woord. Een vlucht uit het labyrinth en een vlucht als echte vogels.
Volgende aflevering: DE VAL VAN ICARUS
Bronvermelding doe ik later
In de serie: DAEDALUS en ICARUS en BEELDENDE KUNST
6 januari. In veel katholieke landen een belangrijke dag. Twaalf dagen na de winter-zonnewende. Twaalf dagen en nachten stond de natuur even stil maar vanaf nu wordt het merkbaar lichter. De natuur ontwaakt. Lang geleden was 6 januari een dag om feest te vieren. De wereld even een dag op z’n kop zetten. De gekken krijgen figuurlijk de sleutels van het stadhuis in handen. William Shakespeare schreef de komedie ‘Driekoningenavond’ (Twelfth Night). Ik regisseerde deze klassieker bij Het Zunderts Toneel (1997).
Enkele weken geleden zag ik bij toeval het zinnetje: “Geen Drie Koningen- maar Vier Koningenfeest“. Er stond een foto bij. Mijn aandacht was getrokken. Ik keek naar de foto en ging op zoek naar wat extra informatie.
Vier-koningenfeest (1506) – Francisco Henriques
Verdomd het is waar. Het zijn er vier. Ik zie veel bekende elementen. De stal met een zichtbare ezel, moeder Maria met haar pasgeboren kind op schoot (Jezus) en links de bezoekers met cadeautjes. Maar wie is die vierde koning? Ik herken Caspar, Melchior en Baltazar. Wie is die gozer in het midden – met speer en verentooi?
De Brugse renaissanceschilder Francisco Henriques schilderde van 1501 – 1506 het belangrijkste altaarstuk van de kathedraal van Viseu in Portugal. Dit bestaat uit veertien panelen die hij samen met zijn Portugese leerling Vasco Fernandes maakte. Eén van die panelen laat het Vier Koningen Feest zien met het pasgeboren kindje Jezus. De vier koningen zijn Melchior uit Europa met goud, Caspar uit Azië met mirre, Baltazar uit Afrika met wierook en een koning uit ‘Amerika’ met een houten beker waarvan de inhoud vermoedelijk cacaobonen zijn. Het schilderij is te zien in het Museu de Grão Vasco te Viseu.
De Amerikaanse koning is het opperhoofd van de Tupinambá. Een indianenstam uit Brazilië. De ontdekker van Brazilië Pedro Álvares Cabral maakt in 1500 kennis met deze stam. De Vlaamse schilder respecteerde de laat middeleeuwse traditie dat de Drie Koningen vertegenwoordigers zijn uit de toen bekende wereld: Europa, Azië en Afrika. Nu er voor Portugal een nieuw gebied is ontdekt – men wist nog niet of dit gebied in Azië lag of in een nieuw continent – voegt Francisco Henriques deze nieuwe vertegenwoordiger toe aan het traditionele driekoningen-tafereel.
De Tupinambá waren naar verluid kannibalen. Het Rijksmuseum heeft een drieluik waarin deze Braziliaanse indianenstam staat afgebeeld.
De behandeling van krijgsgevangenen door de Tupinambá-indianen, in drie taferelen (Anoniem ca 1630)
Links een processie van gewapende indianen met in het midden een leider in een draagstoel begeleid door enkele muzikanten. In het midden een stoet van indianen bewapend met knotsen, pijl en boog en speren, in het midden een indiaan in wit gewaad met een stok met veren op een draagstoel. Rechts naakte krijgers met een gevangene vastgebonden met touwen, op de grond en rechts bij een vuur enkele vrouwen met kinderen.
Dit was waarschijnlijk een fries voor een schoorsteenmantel, vermoedelijk uit het Koloniaal Magazijn van de West-Indische Compagnie te Amsterdam. De fascinatie in Europa voor de oorspronkelijke bewoners van Zuid-Amerika was in de 17de eeuw groot. Hun (vermeende) kannibalisme sprak zeer tot de verbeelding. Een groot deel van de voorstelling is gefantaseerd en zegt meer over de westerse blik op de Nieuwe Wereld, dan over het leven van de Tupinambá.
Een leuk extra weetje is het niet verifieerbaar verhaal van de Duitse soldaat en zeeman Hans Staden. In 1554 werd hij acht maanden gevangen gehouden door de Tupinambá. Ze zouden hem (willen) opeten. Dankzij een list van een Franse kapitein kon Hans Staden ontsnappen en hij keerde terug naar Duitsland. Hij schreef zijn belevenissen op en zijn boek uit 1577 werd een bestseller.
Opnieuw geef ik Antonio Canova de eer om dit logje te openen met één van zijn prachtige marmeren beelden.
Theseus en de Minotaurus – Antonio Canova (1781-1782) – Wit marmeren beeld (Victoria and Albert Museum)
Het bovenstaande beeld is mijn verhaal vooruitgesneld. Dat mag duidelijk zijn (hoop ik). Spoiler 1: deze foto hoort op het eind van dit stukje. Waar ben ik gebleven? De Minotaurus zit opgesloten in het labyrinth op Kreta. Architect Daedalus heeft puik werk afgeleverd. Eenmaal in de doolhof kom je er niet meer uit. Spoiler 2. Zeg dat niet te vroeg, er zijn nu eenmaal helden die …
Elke zeven jaar stuurt koning Ageus van Athene – als tegemoetkoming voor de laffe moord op een van de zonen van Minos – zeven jongens en zeven meisjes naar Kreta. Daar worden ze zogenaamd geofferd maar in werkelijkheid dienen zij als voedsel voor ‘Het stierenjong’ in Knossos.
Ik kan in dit ene hoofdstuk onmogelijk het hele verhaal van Theseus vertellen. Hij is één van de grote Griekse helden. Zijn aandeel in het verhaal van Daedalus en Icarus is echter van groot belang. Ik zal me proberen te beperken tot zijn avontuur op Kreta en wie weet voer ik later Theseus nog een keer op in zijn eigen verhaal. Goed?
Een delegatie van Koning Minos is onderweg naar Athene. Het is de derde keer dat zij veertien jongens en meisjes ophalen. Koning Ageus van Athene organiseert zijn eigen Hungergames. Hij laat namelijk het lot bepalen. Alle burgers van Athene moeten hun kinderen aanmelden voor deze verplichte loterij. Theseus was de vorige keren niet thuis, nu wel. Hij meldt zich dus nu ook aan. “Eerlijk is eerlijk” zegt hij tegen zijn vader. Uiteraard ziet Ageus liever niet dat zijn zoon zou geofferd worden aan dat Minoïsche monster. En ja hoor … Theseus naam wordt omgeroepen. Hij vertrekt met dertien lotgenoten naar het zuiden.
Er is geen hoop op een veilige terugkeer. De veertien jongelingen gaan een zekere dood tegemoet. Het schip zal uitvaren met zwarte zeilen, ten teken van rouw. Theseus ziet het lang niet zo somber in. Een zelfverzekerde held is dat zelden. Hij smokkelt ook witte zeilen aan boord. Bij het afscheid van zijn vader fluistert hij dat ook in zijn oor. “Pap, maak je geen zorgen. Ik maak dat rotjong op Kreta een kopje kleiner en als we terugkomen zie je ons schip met witte zeilen zodat jij al van verre ziet dat ik veilig en gezond terugkom naar Athene.” Een klein omweggetje om een offer te brengen aan Apollo en dan verlaat het schip de haven van Pireus. Op de kade barsten de ouders van de andere dertien jongeren uit in zwaar gesnik. De zeereis verloopt voorspoedig en zonder noemenswaardige incidenten bereikt het schip de haven van Kreta.
Mocht je denken dat er meteen doorgelopen wordt naar het labyrinth dan vergis je je. Het offeren zal het hoogtepunt zijn van een weken durende ceremonie, inclusief sportwedstrijden, theatervoorstellingen en concerten. Koning Minos staat op de kade te wachten. Hij is benieuwd wie of wat collega Ageus dit keer heeft verzonden. Zijn oog valt onmiddellijk op meisje nummer zes. Eriboea heet deze jongedame. (Ja, dat heb ik even moeten googlen.) Het wicht wordt uit het rijtje gehaald. Minos kwijlt al bij de gedachte het bed te delen met deze beeldschone Atheense maagd. Dat had hij gedacht. Jongeman nummer vier stapt ongevraagd uit het rijtje en verbiedt de koning zich te vergrijpen aan Eriboea. Een opstootje? De menigte op de kade voelt dat er iets te gebeuren staat. “Wie is die man? Is dat niet de zoon van Ageus? Nee, het is een zoon van Poseidon, denk ik. Ja, dat lijkt Theseus wel. Nee, ja … dát is Theseus de held!“
Minos kent uiteraard ook de roddels dat Theseus een zoon is van Poseidon. Hij heeft tenslotte zelf ook een geschiedenis met de god van de zee. Hij laat zich afleiden door deze jongeman. Zo neemt Eriboae haar naamloze plekje weer in in de rij van Atheense meisjes. Koning Minos trekt een ring van zijn vinger en gooit die met veel gevoel voor drama in de zee. “Athener, als jij werkelijk de zoon van Poseidon bent dan moet het een makkie voor je zijn om mijn ring weer op te halen. Of niet dan?” Nog voor de koning is uitgesproken duikt Theseus in het water. Als bij toverslag zwemt hij onmiddellijk tussen een school dolfijnen.
Dolfijnen fresco en mozaïek – Knossos, Kreta
De dolfijnen leiden Theseus naar de bodem van de zee. Daar ligt de ring van Minos naast een verloren gewaande gouden kroon. Een paar tellen later staat de Griekse held met de beide voorwerpen weer op de kade. Het volk houdt de adem in. Hij geeft zonder een woord te zeggen maar met alle eerbied de ring terug aan de koning en de kroon geeft hij aan Ariadne, de dochter van Koning Minos. Zij voelt zich duidelijk gevleid door deze onverwachte attentie. Haar wangen kleuren rood.
Minos is onder de indruk. Het worden vast heel bijzondere dagen. Hij nodigt Theseus zelfs uit om als atleet deel te nemen aan de sportwedstrijden. Uiteindelijk zal hij toch geofferd worden aan de Minotaurus, laat daar geen misverstand over bestaan. Daedalus heeft dit allemaal vanop een afstandje gezien. Vooral het moment dat Theseus de kroon aan Ariadne gaf. Hij voelde onmiddellijk de onzichtbare aanwezigheid van Aphrodite – godin van de liefde – (Venus bij de Romeinen). Ja, daar is ze weer. En waarschijnlijk is Eros (Amor) ook in de buurt met zijn boog en liefdespijlen.
Ariadne zit de volgende dag op de eretribune bij de sportwedstrijden. Eigenlijk vindt ze sport stomvervelend. Gelukkig heeft ze haar breipennen en wol bij zich dan heeft ze tenminste iets te doen. Ook Daedalus heeft een uitnodiging gekregen en zit samen met zijn zoon Icarus een paar rijtjes achter de koninklijke familie. Maar van zodra Theseus in het strijdperk verschijnt, slaakt Ariadne kreetjes van bewondering om zijn atletische prestaties. Hij verslaat keer op keer zijn tegenstanders. Hij is de uitblinker van dienst. Zou hij dan misschien gratie krijgen van Koning Minos? Nee. De hongerige Minotaurus is te horen tot op de eretribune. Koude rillingen lopen over de rug van prinses Ariadne terwijl haar hart onstuimig klopt van verliefdheid. Ze kijkt angstvallig rond of er een oplossing is voor het probleem ‘Theseus’. Het volk verlaat het sportcomplex. Daedalus manoeuvreert zich handig richting prinses en geeft haar ongevraagd advies. “Geef je bol rode wol aan Theseus en adviseer hem om die bol garen af te wikkelen als hij het labyrinth inloopt. Na zijn gevecht met de Minotaurus – dat hij uiteraard eerst nog maar eens moet winnen – kan hij het touw weer volgen tot bij de ingang.”
Rudolph Friedrich Karl Suhrlandt – Theseus und Ariadne
De prinses krijgt het voor mekaar om de Griekse held te spreken voor hij voor de nacht wordt opgesloten. Ze zegt dat ze het geheim van het labyrinth kent en hem kan helpen. Theseus heeft wel oren naar haar ideeën. Er is wel één voorwaarde. “Je moet met me trouwen en me meenemen – weg van hier – want als mijn vader ontdekt dat ik je heb geholpen ben ik mijn leven niet meer zeker.” Blijkbaar is er nog een liefdespijl afgeschoten want Theseus stemt onmiddellijk toe.
Jean-Baptiste Regnault – Ariadne and Theseus
Ariadne geeft een zwaard aan Theseus en haar kluwen rode wol. Zij legt het plan uit. Waarom wachten tot morgen? De avond valt. Theseus zit nog vol adrenaline van de sportwedstrijden. Hij valt op z’n knieën en belooft Ariadne zijn ja-woord. Nu nog even zonder ring. Het wicht heeft tenslotte al een gouden kroon gekregen. Het meisje leidt hem naar de ingang van de doolhof. Ze knoopt het touw vast en na een kus geeft ze Theseus een duwtje de eerste gang in.
Ets van Crispijn van de Passe (1589 – 1637)
Theseus ziet al gauw geen hand meer voor ogen. Hij loopt blindelings verder, zijn instinct volgend. Hij volgt de instructie van Ariadne en hij wikkelt zorgvuldig het touw steeds verder af. Dan lijkt het weer of hij afdaalt en even later zijn het toch duidelijk trappen omhoog. Hij hoort het rusteloze gegrom van de Minotaurus. Slaapt het beest of niet? Laat ik de heroïsche strijd tussen held en monster vertellen met een paar foto’s van beelden die her en der verspreid staan in Europa.
De held wint de strijd dat had je natuurlijk al gezien op de eerste foto van dit stukje. “Minotaurussen verslaan is toevallig een van mijn specialiteiten” – hoor ik hem mompelen. Dankzij de afgerolde draad weet hij ook de ingang weer te vinden, waar Ariadne nog steeds op hem wacht. Samen met haar en de andere dertien jongens en meisjes die uit Athene zijn meegekomen, gaat Theseus naar hun schip dat nog steeds in de haven ligt. Om te voorkomen dat Minos hem kan achtervolgen slaat Theseus alle andere schepen lek – “Schepen lek steken is toevallig een van mijn specialiteiten”. Ze zeilen nog voordat het licht wordt de haven uit om ongeschonden naar Athene terug te keren.
Eind goed, al goed zou je denken. Nee, nog niet. Theseus overleeft ternauwernood een zware storm maar dat is dus voor een andere keer. Een ander verhaal. Goed, ik verklap nog één ding. Ariadne schenkt hem negen maanden later een tweeling. “Tweelingen verwekken is toevallig …” Maar nu gauw terug naar … Kreta.
Koning Minos staat op zijn achterste poten. Verraad. Moord. Wraak. Zijn dochter verdwenen. De Atheners gevlucht. Theseus nergens te bekennen. Alle schepen op de bodem van de zee. De Minotaurus ligt rochelend en stuiptrekkend in zijn eigen bloed. Hoe kan dit? Wie heeft het geheim van het labyrinth verraden. Er zijn maar twee personen die dat geheim kennen. Hij en de architect. Minos weet dat hij niets heeft verklapt. Een uur later staan Daedalus en Icarus voor de getergde koning. Mensen in de omgeving van het koninklijk hof hadden Daedalus de vorige dag zien staan smiespelen met de prinses. Wat werd daar besproken? Zelfs als Daedalus ‘Brugman’ met zijn achternaam zou heten, kon hij er zich dit keer niet uitlullen. Hij wordt dan ook veroordeeld wegens landsverraad. Samen met zijn zoon wordt hij gevangen gezet in zijn eigen doolhof. Ontsnappen zal gelijk staan aan onmiddellijke executie. De ingang – dus ook de uitgang – wordt dag en nacht bewaakt.
Volgende aflevering: VLEUGELS
Bronvermelding doe ik later
In de serie: DAEDALUS en ICARUS en BEELDENDE KUNST
Daedalus werd zoals ik in deel drie al vertelde ontboden aan het hof van Koning Minos op Kreta. Zijn bastaardzoon ‘Het stierenjong’ – half stier, half mens – luisterend naar de naam Minotaurus moest worden opgesloten in een speciaal voor hem ontworpen verblijf. Architect Daedalus krijgt deze opdracht.
Ik hoor jullie kritische bedenkingen. “Zijn deze plaatjes nu werkelijk het beroemde labyrinth?” Nee natuurlijk niet. Het ontwerp was een groot geheim. Een staatsgeheim. De architect mocht daarom nooit tekeningen, voorstudies of maquettes laten rondslingeren van deze wereldberoemde doolhof. Op straffe van onthoofding of zoiets.
Oude munten uit Kreta en Athene met oa de Minotaurus en het labyrint
Gangen, doodlopende steegjes, hoge en lage muurtjes. Trappen die naar boven leiden blijken dan plots lager uit te komen. Escher-avant-la-lettre. Paden die in eindeloze spiralen kronkelen tot je uiteindelijk – als bij toeval – in het midden uitkomt en je niet begrijpt hoe je daar bent gekomen. Terugkeren vanuit dat midden was zo goed als onmogelijk. Enkel Minos en Daedalus kennen – tot nu toe – het geheim van het mysterieuze labyrinth. Dat wordt dus de nieuwe woonplaats – noem het gerust een gevangenis – voor de Minotaurus. Koning Minos is tevreden. Voor dit moment dan toch.
Kort voordat de bouw van het labyrinth is voltooid wordt Androgeus, een andere zoon van Koning Minos en Pasiphaë, vermoord door jaloerse Atheners. De ellendelingen. De jonge Androgeus had hen namelijk – totaal onverwacht – verslagen op het sportveld. Niet in één discipline maar op alle onderdelen. Op Kreta was deze jongeman wereldberoemd als de beste stieren-rijder van het Minoïsche rijk. Een sportonderdeel dat niet meer is toegelaten op de moderne Olympische Spelen. De slechte Atheense verliezers uitten hun onmacht in een laffe moord. Mogelijk hadden zij de toestemming – of zelfs de opdracht – van Koning Ageus (van Athene) gekregen. Uiteraard is dat het begin van een heuse strijd op leven een dood. Kreta verklaart Athene de oorlog. Veldslagen, zeeslagen en uiteindelijk komt Kreta als winnaar uit de bus. Voor straf moet Athene elke zeven jaar zeven jonge mannen en zeven jonge vrouwen als offer (voedsel) naar de Minotaurus sturen. Dit offer is bedoeld om de vrede tussen de twee partijen te bewaren.
Kort voordat de bouw van het labyrinth is voltooid wordt Androgeus, een andere zoon van Koning Minos en Pasiphaë, vermoord door jaloerse Atheners. De ellendelingen. Voor straf moet Athene elke zeven jaar zeven jonge mannen en zeven jonge vrouwen als offer naar de Minotaurus sturen. Dit offer is bedoeld om de vrede tussen de twee partijen te bewaren.
Ja ja, ik weet het. Ik wijk af. Dit zou toch het verhaal worden over Daedalus en Icarus. De laatst genoemde moet nog steeds zijn entree maken in het verhaal. Ik geef het toe. Kan ik jullie blij maken met de vermelding dat Daedalus zijn zoon Icarus met enige regelmaat meeneemt naar de werken aan het labyrinth? Deze jongen helpt zijn vader maar heeft niet de uitvinders-kwaliteiten van zijn vader en zijn verdwenen (wij weten beter) neef Perdix. Maar zijn grote avontuur laat nog even op zich wachten want ook het verhaal van Theseus moet ik nog vertellen. Is dat belangrijk? Ja, want deze held uit Athene – zoon van Koning Ageus – zal het leven van Daedalus en Icarus op zijn kop zetten. Ik geef alvast een vooruitblik in de vorm van een plaatje …
Zoekplaatje: ‘Wie is Wie?’ – later ingekleurde zwart-wit ets met oa het labyrinth, Theseus en Ariadne
Volgende aflevering: Theseus
Bronnen zal ik – zoveel als mogelijk – na afloop vermelden.
In de serie: DAEDALUS en ICARUS en BEELDENDE KUNST
